विकास सुहाउँदो सार्वजनिक यातायात

यातायात आज संसारकै आधारभूत आवश्यकता हो । सामाजिक तथा आर्थिक विकासमा टेवा पु¥याउन यसको प्रयोग विधि र प्रयोजन महङ्खवपूर्ण छ । हाम्रो दैनिकीसँग जोडिएका विविध गतिविधि तथा स्थल (विद्यालय÷कलेज, कार्यालय, अस्पताल, कलेज, बजार) सम्म आउजाउका साथै आफन्तसँगको भेटघाट जस्ता सामाजिक क्रियाकलापलाई यातायातले नै सम्भव र सहज बनाइरहेको छ । यसका अतिरिक्त मालसामान ओसारपसार, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार संवद्र्धन र विकास आदि जस्ता आर्थिक क्रियाकलाप यातायात सुविधासँग नै जोडिएका हुन्छन् । विकास भन्नासाथ हामीमध्ये अधिकांशको मस्तिष्कमा सम्म मिलेको फराकिलो सडक र त्यस वरपर आधुनिक अग्ला घरको प्रारुप आउँछ । हुन पनि जस्तोसुकै विकासका लागि सडक न्यूनतम आधार हो । विमानस्थल, जलविद्युत् आयोजना जस्ता ठूला पूर्वाधार विकास पनि सडक पहुँचबिना कल्पना गर्न सकिँदैन । कम्तीमा ती पूर्वाधार विकासका लागि आवश्यक सामान ढुवानी र कामदार ओसारपसारका लागि सडक चाहिन्छ नै । बेलायतको आर्थिक क्रान्तिलाई रेलमार्ग विकासले सहयोग गरेको थियो । तर नेपाल जस्तो भूपरिवेष्ठित देशका लागि यातायातमा सडकको नै आवश्यकता अधिक छ । नेपालमा सडक सञ्जाल अहिले करिब ९० हजार किलोमिटर र सवार ीसाधनको सङ्ख्या झन्डै ३० लाखको हाराहारीमा पुगेको छ ।

काठमाडौं उपत्यकाभित्र नै १२ लाख सवारी गुडिरहेका छन् । त्यसमध्ये ८० प्रतिशत त मोटरसाइकल मात्र छन् । त्यसपछि निजी कार ८ प्रतिशत छ । सार्वजनिक यातायात पुछारमा छ, जम्मा ५ प्रतिशत मात्र । काठमाडौंको जनसङ्ख्या अहिले करिब ५० लाख पुगेको अनुमान छ । यी जनसङ्ख्याको आवतजावतमा उपत्यकाभित्र दैनिक ३५ लाख ट्रिप यात्रा हुने गरेको केही अध्ययनले देखाएका छन् । विश्व बैङ्कले सन् २०१३ मा गरेको अध्ययनले काठमाडौंमा पाँच हजार तीन सय पाँच ओटा सार्वजनिक यातायातका साधन रहेको देखाएको थियो, जुन उपत्यकाको जनसङ्ख्याका लागि बिल्कुलै अपर्याप्त हो । काठमाडौंको सार्वजनिक यातायातको अवस्था अत्यन्त दयनीय भएको उक्त अध्ययनको निष्कर्ष छ । यसबाहेक पनि व्यवहारमै हामीमध्ये धेरैले सार्वजनिक यातायात प्रयोग गर्दा यसको स्तर र सास्तीको कैयौं अनुभूति बटुलेका छौं । हामीले गुन्द्रुक जस्तो कोचिएर पनि यात्रा गरेकाले निर्धक्क भएर सार्वजनिक सवारीसाधन चढ्ने दिनको अनौठो पर्खाइ छ । अहिले काठमाडौंको बिकराल ट्राफिक समस्या एउटा मुख्य छलफलको विषय बनेको छ । सवारीसाधनको भीडका कारण उपत्यकाका सडकमा ट्राफिक जाम स्वाभाविक जस्तै भएको छ । त्यसमाथि मोटरसाइकल अत्यधिक छन् । सुविधाजनक सार्वजनिक सवारीाधनहरु अपर्याप्त छन्, जसले गर्दा सार्वजनिक यातायातमा भीड र कोचिएर यात्रुले ठगिएर यात्रा गर्नुपर्ने बाध्यता छ । यहाँका सडक प्रयोगमा ट्राफिक नियम उल्लङ्घन नौलो दृश्य होइन । सबै प्रयोगकर्ताका लागि सडक सुरक्षित छैन । यसका बाबजुद सडक सञ्जाल अपर्याप्त छ । पार्किङस्थलको समस्या झन् भयावह छ ।

महानगर र देशको राजधानी भएर पनि रात्रिसेवा नभएको सहर हो— काठमाडौं । उल्लिखित यी तथ्य हुन्, जसले काठमाडौंको सडक यात्राको वास्तविकता प्रस्ट्याउँछ । सार्वजनिक यातायातको यस्तो कुरुप चित्र बदल्न के गर्ने भन्ने अहिलेको मूल प्रश्न हो । सार्वजनिक यातायातमा उपलब्ध राम्रा विकल्पहरुमध्ये सही मूल्याङ्कन गरी काठमाडौंका लागि उपयुक्त प्रणाली छनोट तथा विकासमा आजै नलागे राजधानीको यातायात अवस्था काबुबाहिर जानेछ । जुन सहरी व्यवस्थापनका दृष्टिले पनि असाध्यै चुनौतीपूर्ण हुनेछ । काठमाडौंका केही सडकखण्ड चौडा पारिएका छन् । यद्यपि हाम्रो यो यातायात बेथितिको दीर्घकालीन समाधान होइन । फराकिला सडकसँगै उचित सार्वजनिक यातायात प्रणाली विकासले मात्र यातायात अव्यवस्थाको दीर्घकालीन हल दिन्छ । पहिला बीआरटी अनि रेल सार्वजनिक यातायातका विकल्पका रुपमा पम्परागत बस सेवा, बस ¥यापिड ट्रान्जिट (बीआरटी), ट्राम, मेट्रोरेल, लाइट रेल र ट्याक्सीको प्रयोग विश्वव्यापी रुपमा चल्दै आएका छन् । संसारकै उदाहरण हेर्ने हो भने काठमाडौंका लागि अहिले उपयुक्त विकल्प बीआरटी देखिन्छ । बीआरटीको विकासपछि बिस्तारैरेलतर्फ लाग्नु उपयुक्त हुन्छ । बीआरटी भनेको एउटा बस सिस्टम हो, जुन प्रायः छुट्टै लेनमा हिँड्छ र कुनै अवस्थामा मिश्रित ट्राफिकमा पनि सञ्चालन गर्न सकिन्छ, जसले रेल र बसहरुका राम्रा विशेषताहरु प्रयोग गर्छ । काठमाडौं जस्तै संरचना भएका सहरहरु – बोगोटा (कोलम्बिया), कुरितिबा (ब्राजिल), अहमदावाद (भारत) लगायतमा यस्तै सार्वजनिक सवारी सञ्चालनमा छन्, जसले सहरी यात्रुलाई राम्रो सेवा दिइरहेका छन् ।

मेट्रोको लागत बीआरटीको तुलनामा १० देखि शतप्रतिशतले बढी हुन्छ । यस्तै, लाइट रेल पनि बीआरटीभन्दा

४ देखि २० प्रतिशतसम्मले महँगो हुन्छ । बीआरटीको सञ्चालन खर्च पनि मेट्रो र लाइट रेलभन्दा निकै कम पर्छ । त्यसैले काठमाडौंको सार्वजनिक यातायातका लागि बीआरटी उपयुक्त छ । बीआरटीमा जटिल इन्जिनियरिङ प्रयोग नहुने भएकाले यो यातायात प्रणाली सञ्चालन गर्न छिटो र सरल हुन्छ । रेललाई जस्तो बीआरटी सञ्चालन गर्न विशष लाइन चाहिँद े ैन र बिजुली नभए पनि हुन्छ । बीआरटीको अर्को राम्रो पक्ष, यसलाई विभिन्न चरणमा विकास गरेर पूरा गर्न सकिन्छ । कम लागतमै सञ्चालनमा ल्याउन सकिने यो प्रणालीको यात्रु क्षमता भने बढी हुन्छ । विश्वसनीय र सुविधाजनक हुनुका साथै गन्तव्यसम्म डाइरेक्ट र प्रिमियम सेवा दिन सफल पनि छ यो । संरचनाका दृष्टिले काठमाडौंसँग मिल्दोजुल्दो बोगोटामा तीन वर्षमा यो सेवा सञ्चालनमा आएको थियो । बोगोटामा यो तीन चरणमा विकास गरिएको हो । बोगोटाको ८० लाख जनसङ्ख्याका लागि औसत एक सय यात्रु क्षमताका लगभग १८ हजार बस सञ्चालन गरिएका छन् । यही अनुपातको सोझो हिसाबले काठमाडौंको करिब ४० लाख जनसङ्ख्याका लागि त्यति नै यात्रु क्षमताका झन्डै ९ हजार बस आवश्यक हुने देखिन्छ । तर पाँच वर्षअघिको अध्ययनले काठमाडौंमा जम्मा ५ हजार ३ सय ५ मात्र सार्वजनिक सवारी चल्ने देखाएको थियो, जुन अहिले केही बढेको छ । तथापि, आवश्यक सङ्ख्यामा पुगेको छैन । भएका सार्वजनिक सवारीसाधनमा अधिकांश थोरै सिट क्षमताका छन् ।

काठमाडौंमा ठूला बसको सङ्ख्या नै कम भएकाले पनि यात्रुलेराम्रो सेवा पाउन नसकेका हुन् । यद्यपि, कति सङ्ख्यामा बस चाहिन्छन् भन्ने इन्जिनियरिङ अध्ययनले निक्र्योल गर्ने विषय हो । र सार्वजनिक यातायातको सञ्चालन मोडल पनि महङ्खवपूर्ण छ । उदाहरणस्वरुप बोगोटामा सार्वजनिक निजी–साझेदारी (पीपीपी) मोडलबाट सार्वजनिक बससेवा सञ्चालन भएको छ । र नाफामै छ । निजीक्षेत्र सञ्चालन र व्यवस्थापनमा सरकारी क्षेत्रभन्दा निकै प्रभावकारी हुने हुनाले यस्तोमा निजीक्षेत्रलाई नै संलग्न गराउनुपर्छ ।

नेपालमा दिनप्रतिदिन निजी सवारीसाधनको सङ्ख्या बढ्दो छ । बर्सेनि १५ देखि १७ प्रतिशतले सवारीसाधन बढिरहेको तथ्याङ्क छ । सार्वजनिक यातायात सञ्चालन राम्रो नभएकाले पनि यसरी बर्सेनि निजी सवारीसाधन बढ्दै गएको हो । सार्वजनिक सवारीसाधन सुरक्षित, प्रयोगकर्तामैत्री, सस्तो, भरपर्दो, वातावरणमैत्री र आरामदायी हुनुपर्छ । तर नेपालमा ‘सस्तो’बाहेक सार्वजनिक यातायातमा हुनुपर्न अरु कुनै गुण भेटिँदैन । यसैले सकीनसकी निजी सवारीसाधन किन्न नेपाली बाध्य छन् । सार्वजनिक यातायात त गरिबका लागि मात्र हो भन्ने धारणा हामीकहाँ स्थापित छ । यो सोचमा परिवर्तन ल्याउन सार्वजनिक यातायातमा सघन सुधारको खाँचो छ । समाधानका उपाय सर्वप्रथम, राजनीतिक स्तरबाटै नेपालमा सार्वजनिक यातायातमा दिगो प्रणाली विकास गर्नुपर्छ भन्ने कुराको बोध हुनुपर्छ । सरकारबाट यसको विकासको प्रतिबद्धता आएपछि त्यसका लागि एउटा अलग्गै निकाय स्थापना गरिनुपर्छ । सोपछि बीआरटी सेवा सञ्चालनको विस्तृत अध्ययन गरि नुपर्छ । अध्ययनबाट सेवा सञ्चालनको ढाँचा तथा प्रणाली, प्रविधि, आवश्यक सवारी सङ्ख्या, वित्तीय पाटो (लागत, आम्दानी, खर्च, प्रतिफल आदि) र वातावरणीय तथा सामाजिक प्रभाव इत्यादि पक्षहरुको विस्तृत विवरणसहितको प्रतिवेदन तयार गर्नुपर्छ । त्यसपछि सक्दो चाँडो यसलाई विकास गर्नतिर लाग्नुपर्छ । काठमाडौंको मुख्य सडक (ट्रङ्क रुट)मा एक सयभन्दा बढी यात्रु बोक्ने बस र सहायक सडक (फिडर रुट)मा साना सवारीसाधन चलाउन सकिन्छ । ठूलो क्षमताका बस चलाउँदा सडकको क्षेत्र पनि कम आगटिन्छ, े जसबाट ट्राफिक जाम पनि कम हुन्छ र सडकमा कम सवारीसाधन हुनेबित्तिकै दुर्घटना पनि घट्छ । बीआरटी विकास गर्दा पाइलट प्रोजेक्टका रुपमा पहिलो चरणमा २७.५ किमि रिङरोडमा यो सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।

त्यसपछि मुख्य सडकमा बीआरटी सेवा सञ्चालन गर्दै विभिन्न चरणमा यसको विकास गर्नुपर्ने हुन्छ । बीआरटी सञ्चालनका लागि एउटा छुट्टै लेन बनाउनु राम्रो हुन्छ । अहिले रिङरोडमा त्यसका लागि एउटा छुट्टै लेन बनाउने ठाउँ पनि पुग्छ । सँगै यसका लागि ट्राफिक लाइटलाई प्राथमिकता दिएर स्वचालित बनाउनुपर्छ । भाडा तिर्ने प्रणाली पनि स्वचालित र एकीकृत लागू गराउनुपर्छ । र यसको सञ्चालन निजीक्षेत्रले गर्नुपर्छ । बस सबै वर्गलाई हुने किसिमको आकर्षक, उच्च क्षमताको, आरामदायी, सस्तो, विश्वसनीय र सुरक्षित हुनुपर्छ । यति भयो भने निजी सवारीसाधन चढ्ने पनि बीआरटीतिर आकर्षित हुन्छन् । त्यस्तो सहर राम्रो मानिन्छ, जहाँ गरिबले कारमा यात्रा गर्नुभन्दा धनी वर्ग सार्वजनिक यातायात प्रयोग गर्छन् । बेलायती प्रधानमन्त्रीदेखि फ्रान्सका राष्ट्रपतिसम्म सार्वजनिक यातायातमा यात्रा गर्छन् । बेलायती पूर्वप्रधानमन्त्री डेभिड क्यामरुन, फ्रान्सका पूर्वराष्ट्रपति फ्रन्क्वोइस होलान्ड, न्युयोर्कका पूर्वमेयर बिल दे ब्लासिओले सार्वजनिक यातायात प्रयोग गर्ने गरेको उदाहरण हामीसामु नै छन् । सार्वजनिक यातायातको राम्रो सुविधा हुने हो भने गरिब, मध्यमवर्गीय र धनी सबै वर्गले यसको प्रयोग गर्नेमा दुई मत हुन्न । किनकि, मोटरसाइकल चलाउनेदेखि निजी कार चढ्नेहरुका पनि आआफ्नै व्यथा छन् । मोटरसाइकल सुरक्षाका दृष्टिकोणबाट निकै जोखिमपूर्ण छ । पानी पर्दा, जाडो वा गर्मी हुँदा मोटरसाइकल चढ्नु अति नै कष्टदायक हुन्छ । कार चढ्नेलाई यातायात निकै मँहगो हुन्छ । साथै सधैं पार्किङ र जामले सताइरहन्छ । गुणस्तरीय सार्वजनिक यातायात यी समस्याको समाधान हो । टिकट तथा समय तालिका एकीकृत प्रणालीबाट व्यवस्थापन गर्दै सफा, आरामदायी, भरपर्दो र सुरक्षित सार्वजनिक यातायातको माध्यम काठमाडौंमा सुरु गर्नुबाहेक अहिले सार्वजनिक यातायात समस्या हल गर्ने अर्काे उत्तम विकल्प छैन । यसैले सरकारले यो अवस्थाको निकासका लागि जति सक्दो चाँडो बीआरटीको विकासमा लाग्न जरुरी छ ।

नेपाल आर्थिक पत्रकार समाज (सेजन) द्वारा २१ औं वार्षिकोत्सवका अवसरमा ‘अर्थनीति’ स्मारिकामा प्रकाशित ।

SHARE THIS